Polska jest krajem, w którym do 1993 roku notowano prawie najwyższą zapadalność na wirusowe zapalenie wątroby typu B w Europie - według dr Thomasa Linglofa ze Szwecji który porównał sytuację w 20 krajach Europy. Od 1994 roku rozpoczęto w Polsce masowe szczepienia wśród noworodków w pierwszych 13 województwach, na 49 wówczas istniejących, w których sytuacja epidemiologiczna była najgorsza. W dalszych 14 województwach szczepienia rozpoczęto w 1995 roku, a w pozostałych 22 województwach w 1996. Efektem masowych szczepień przeprowadzanych w latach 1994 - 2001 u noworodków, a także wśród pracowników służby zdrowia i zawodów o zwiększonym ryzyku zapadalności na WZW B (ratownicy, policjanci, pracownicy służb więziennych, strażacy) uzyskano spadek zapadalności z blisko 35 na 100 000 mieszkańców do około 5 na 100 000 (siedmiokrotnie niższy współczynnik).

Uzyskano tą poprawę w sposób najdroższy z możliwych - stosując szczepienia masowe wśród noworodków, czasowo obowiązkowe i bezpłatne szczepienia u osób przed planowanymi zabiegami chirurgicznymi, które nadal są zalecane, ale już nie refundowane.

Imponujący spadek zachorowań wśród dzieci z około 800 w roku 1993 do zaledwie kilku (3-4 rocznie) w latach obecnych zawdzięczamy szczepieniom w pierwszej dobie życia, które mają miejsce obecnie, a także szczepieniom wśród gimnazjalistów (w wieku 13-14 lat), które miały miejsce w roku 2000 (decyzje podjęto w wyniku wysokiej zapadalności na WZW B wśród populacji w wieku 15-24 lat).

Firma Glaxo Smith Kline podaje, ze sprzedała dotychczas ponad 38 mln dawek szczepionki Engerix B. Przez wiele lat szczepionka Engerix B była jedyną dostępną w Polsce - już tak nie jest. Do 2002 roku włącznie zaszczepiono w naszym kraju 10 mln 243 tys. ludzi. Można przyjąć, że w 2002 roku zaszczepieniu poddano 23,5% populacji (prawie 1/4), co stanowi jeden z wyższych współczynników w Europie.

W wielu krajach na równi ze szczepieniami zaostrzano standardy bezpieczeństwa w placówkach służby zdrowia. W Polsce w mniejszym stopniu, za to w wyższym celowano pieniądze w szczepienia. Wynikiem tego postepowania był oczywisty spadek zakażeń HBV, lecz w okolicznościach braku szczepionki na HCV nie uchroniło to tysięcy ludzi przed zakażeniami tym wirusem. Można jedynie domyślać się, że masowe szczepienia rozluźnić mogły reżim sanitarny i bezpieczeństwo wykonywanych zabiegów. Prawdopodobnie także masowe szczepienia na tak dużą skalę opóźniły dostosowanie polskich sterylizatorów do norm europejskich i światowych. W większości przypadków stosowane były (i nadal gdzieniegdzie są!) sterylizatory na suche powietrze, które nie gwarantowały eliminacji HCV (i HBV). Szczepienia powinny mieć charakter pomocniczy w zwalczaniu epidemii zakażeń HBV obok podwyższania bezpieczeństwa sterylizacji sprzętu medycznego wielorazowego użytku i podwyższaniu reżimu aseptycznego postępowania pracowników ochrony zdrowia. W Polsce szczepienia stały się podstawowym środkiem walki z WZW B.

W przełomowym 2002 roku po raz pierwszy PZH odnotował większą ilość zakażeń HCV niż HBV. Od 2002 roku liczba nowowykrytych zakażeń HBV spada (niewielki wzrost w roku zeszłym w porównaniu do roku 2004), a liczba zakażeń HCV wzrasta (stale od 1997 roku, wynosząc w 2005 roku prawie 3000 przypadków zakażeń "objawowych"). Zwiększa się także drastycznie liczba zgonów spowodowanych zakażeniami HCV, co jest naturalnym następstwem zwyżkowej ilości zakażeń tym wirusem.

W 2006 roku, w wyniku zaszczepień około 95% dzieci w wieku do lat 12, a także młodzież w wieku 19-21 lat jest uodpornionych na zakażenie HBV w wyniku zaszczepienia. Szacuje się, że do 2008 roku dzieci, młodzież i młodzi dorośli w wieku do 24 lat uzyskają w odsetku wyższym od 95% odporność na zakażenie tym wirusem. Pozostała grupa (ok 5%) w tym przedziale wiekowym, która w wyniku braku odpowiedzi na zaszczepienie nie uzyskła odporności, skorzysta w wyniku tych masowych szczepień w oparciu o tak zwaną "odporność zbiorowiskową", proporcjonalną do spadku zachorowań na WZW B w ogólnej populacji.

Poza zaostrzeniem reżimów sanitarnych w placówkach służby zdrowia szczepienia nadal są potrzebne. Ważne jest, aby zaszczepieniu poddały się wszystkie osoby, które dotąd nie były zaszczepione, a więc głównie dorośli. Według J. Ślusarczyka zapadalność na WZW B w Polsce pomimo znaczącej poprawy jest nadal dwukrotnie wyższa niż w Unii Europejskiej (!).

Kto powinien się szczepić?

Każda osoba, która nie była zaszczepiona lub która nie przebyła w przeszłości WZW B. Wsród osób, które nie pamiętają tego, czy były zaszczepione warto wykonać badanie na miano przeciwciał antyHBs. Badanie na miano antyHBs jest 7 razy tańsze od szczepienia, które może okazać się zupełnie zbędne (ok. 20 zł versus ok. 150 zł) !

Wyniki ilościowe przeciwciał uodparniających antyHBs są klasyfikowane następująco :

• wynik ujemny : należy przeprowadzić szczepienie
• wynik dodatni, ale poniżej 10 UI/ml niska odporność, zaleca się przyjęcie conajmniej dawki przypominającej szczepienia lub powtórzenie całego cyklu 3 dawek szczepionki i sprawdzenie ponowne miana przeciwciał miesiąc od przyjęcia ostatniej dawki. W przypadku osób szczepionych prawidłowo wcześniej i iedawno niski stopień odporności moze sugerować sięgnięcie po szczepionkę III generacji lub podanie szczepionki wraz z immunoglobuliną HBs.
• powyżej 10 UI/ml osoba posiada odporność na zakażenie wirusem HBV. W wyjątkowych przypadkach, gdy poziom jest rowny 10 UI/ml lub niższy od 100 UI/ml, a dana osoba należy do grona podwyższonego ryzyka zakażeniem HBV (pracownicy służby zdrowia, inne zawody związane z podwyższonym ryzykiem zakażenia, osoby przewlekle chore, często hospitalizowane i przed planowanymi zabiegami chirurgicznymi) można podać jedną dawkę przypominającą szczepienia.

Kogo nie trzeba szczepić?

Znakomita większość dzieci urodzonych pomiędzy 1996 a 2006 rokiem jest zaszczepiona w obbowiązkowych szczepieniach noworodków w pierwszej dobie życia. Dzieci i młodzież w wieku 0-10 lat są w Polsce odporne na zakażenie WZW B w odsetku wyższym od 95%.

Nie trzeba poddawać ponownemu szczepieniu nikogo, kto wcześniej był już szczepiony, a takze osób, które przebyły zakażenie wirusem HBV (WZW B).

Nie ma żadnego racjonalnego uzasadnienia dla szczepienia osób bedących nosicielami antygenu HBs (HBs Ag) oraz osób z przewlekłym zapaleniem wątroby typu B - co oczywiście jest zupełnie zrozumiałe.

Według jakiego schematu się szczepić?

Podstawowym i najczęściej stosowanym schematem szczepień na całym świecie jest : 0, 1, 6, czyli podanie 3 dawek "teraz", za miesiąc i po 6 miesiacach od podania pierwszej dawki. Maksymalną odporność uzyskuje się po 7 miesiącach, a więc miesiąc po podaniu ostatniej, 3 dawki szczepionki.

Niekiedy nadal, ale coraz rzadziej stosuje się schemat 4 dawek : 0, 1, 2, 12 miesięcy, czyli podanie "teraz", za miesiąc, za dwa miesiące i po 12 miesiącach od podania pierwszej dawki.

Tryb przyśpieszony szczepienia.

Szczepienia w tym schemacie zalecane są osobom, które nie są odpornee na zakażenie HBV, a planują wyjazd do kraju o wysokim stopniu ryzyka zakażeniem tym eirusem, albo muszą poddać się nieplanowanym zabiegom medycznym, podczas których istnieje ryzyko zakażenia. Szczepienie to jest wyłącznie dla osób dorosłych (pow. 15 roku życia). Po 21 dniu uzyskuje się "krótkotrwałą odpowiedź wirusologiczną", którą należy utrwalić w 12 miesiącu od podania pierwszej dawki.

Kiedy szczepić ponownie?

U wszystkich osób zaszczepionych nie ma potrzeby stosować dawek przypominających (!) conajmniej przez 15 lat od szczepienia, a optymiści twierdzą, że prawdopodobnie w czasie trwania obserwacji osób zaszczepionych czas ten ulegnie wydłużeniu być może do końca życia osoby raz zaszczepionej. U osób zaszczepionych, które wytworzyły w okresie poszczepiennym przeciwciała antyHBs nie ma takze podawania dawek przypominających nawet wtedy, gdy obecnie poziom przeciwciał jest niższy od 10 UI lub przeciwciała te całkowicie zanikły. Motywowawane jest to "pamięcią immunologiczną", która u osób kiedykolwiek uodparnianych na zakażenie HBV powoduje nagły wzrost przeciwciał i doskonałą odpowiedź immunologiczną w przypadku ponownego zetknięcia się z antygenem HBs. Badacze szwajcarscy udowodnili, że osoby wcześniej zaszczepione na WZW B, u których liczba przeciwciał jest skrajnie niska lub utracili oni ich obecnosć są chronione przed zakażeniem (przy ponownej ekspozycji na HBV) tak samo jak osoby z wysokim mianem przeciwciał antyHBs.

Czym się zaszczepić?

Szczepionki I generacji - plazmatyczne, uzyskiwane z krwi osób zakażonych HBV, znane od początku lat 80' wyszły już z obiegu i nie powinny być stosowane.

W Polsce zarejestrowanych jest szereg rekombinowanych szczepionek II generacji :

• H-B-VAX II - Merck Sharp Dhome (MSD)
• HBvaxPRO - Merck Sharp Dhome (MSD)
• Engerix B - Glaxo Smith Kline (GSK)
• Euvax B - prod. koreańskiej LG Chemical Ltd., dystrybucja Aventis Pasteur (AvP)
• Hepavax Gene - produkcji koreańskiej Green Cross Vaccine, dystrybucja Biomed-Kraków

W 2001 roku szczepionka : HBvaxPRO (MSD) wyeliminowała ze składu szczepionki tiomersal (pochodna etylowa rtęci), a w związku z tym my - Prometeusze - zalecamy szczepienie tą szczepionką, która wyróżnia się tym spośród innych. W czasie trwania akcji "Zółta Dekada;" można skorzystać z promocyjnych szczepień, w których cena 3 dawek jest łącznie niższa. Akcja promocyjnych szczepeiń organizowana przez firmę Merck Sharp Dhome (MSD) niesie za sobą także sposób na przypomnienie o przyjęciu kolejnych dawek szczepionki, co w znaczący sposób ogranicza typowe zapominalstwo i problem "co zrobić, jeśli przyjęłem 1 lub dwie dawki, a o trzeciej zapomniałem". Szczegóły promocyjnych szczepień na stronie : Akcji "Żółta Dekada"
Wśród wszystkich producentów szczepionek panuje zgodność co do dawek szczepionki : 10 mikrogramów antygenu HBs w jednej dawce dla dzieci, 20 mikrogramów dla dorosłych. Wyjątek stanowi tu firma Merck Sharp Dhome (MSD), która zaleca dawki o połowe mniejsze (5 i 10 mikrogramów), zdecydowanie twierdząc zarazem, że skuteczność ich szczepionki pomimo to nie jest gorsza.

Nie zarejestrowano w Polsce jak dotąd rzadnej szczepionki III generacji, które są prawdopodobnie lepsze, skuteczniejsze, ale zarazem droższe. Szczepionki III generacji to między innymi : Bio Hep (Izrael), Hepe-Gene (Niemcy), Hepacare (Anglia). Szczepionki III generacji zawierają w odróżnieniu do szczepionek II generacji wszystkie białka antygenu HBs, a więc : S oraz pre S1 i S2, a szczepionki II generacji wyłącznie białko S (bez białek pre S1 i pre S2).

Przeciwwskazania do szczepienia.

Nie ma typowych, specyficznych przeciwskazań i tylko w bardzo rzadkich przypadkach zaszczepienie nie jest możliwe. Kobiety planujące ciążę powinny się zaszczepić przed zajściem, a jeżeli tego nie zrobiły to dopuszczalne jest w wyjątkowych sytuacjach zaszczepienie w drugiej połowie ciąży. Jednocześnie podkreśla się fakt, że przeprowadzno zbyt mało badań w tym zakresie, a jakiekolwiek szczepienia podczas ciąży nie są ogólnie zalecane. Nie mniej w krajach o niekorzystnej sytuacji epidemiologicznej zakażeń HBV powinno się dążyć do zaszczepienia kobiet w ciąży, jeśli nie zostały zaszczepione wcześniej. (Polska pozostaje nadal krajem o niekorzystnej sytuacji epidemiologicznej zakażeń HBV!)

Nie wymaga się wykonywania badania na obecność antygenu HBs przed szczepieniem. Zaszczepienie osoby będącej nosicielem antygenu HBs (HBs Ag) nie powoduje żadnych konsekwencji zdrowotnych.

Przeciwskazaniem do szczepienia przeciw WZW B są tylko ostre stany chorobowe, a szczególnie te z gorączką powyżej 38,5 stopni.

Nie stanowią przeciwwskazania do szczepienia : karmienie piersią, zakażenie innymi wirusami hepatotropowymi, w tym HCV, (w tym trwanie terapii interferonem i rybawiryną, pominąwszy stany wysokiej gorączki, pow. 38,5 stopni), leczenie antybiotykami, astma, drgawki i ustabilizowane choroby neurologiczne, wcześniactwo.

U wcześniaków Prof. Jacek Wysocki z Poznania proponuje podawać 4 dawki szczepionki. Pierwszą (dodatkową) w pierwszej dobie po urodzeniu, a następnie w momencie uzyskania wagi noworodka pow. 2 kg wdrożyć schemat 3 dawek szczepienia : 0, 1, 6 miesięcy, tak jakby tej pierwszej dawki w dniu narodzin nie było wcale.

Gdy matka jest HBV+.

Uodpornienie przeciwko WZW B noworodków przez podawanie szczepionki w ciągu 12 godzin od urodzenia powoduje uodpornienie około 96% szczepionych i przerywa na ogół wertykalną (z matki HBV+ na narodzone dziecko) transmisję zakażenia. Podanie specyficznej immunoglobuliny jednocześnie ze szczepionką w odległe od siebie miejsca ciała, w dawce 0,06 ml/kg wagi ciała zwiększa o około 2% działanie szczepionki.

Skuteczność szczepionek.

Żadna szczepionka nie gwarantuje 100% uodpornienia na WZW B. U zdrowych ludzi zazwyczaj odsetek uodpornienia jest wyższy niż 96%. W większości (około 55%) są to osoby uodpornione bardzo dobrze, u których poziom przeciwciał wynosi powyżej 1000 j.m/l, lub dobrze (około 34%) z poziomem przeciwciał od 100 do 1000 jednostek, rzadziej - słabo uodpornione (około 11%) z poziomem przeciwciał od 10 do 100 jednostek. Nieuodpornionych stanowiących około 4% szczepionych, można podzielić na osoby nie wytwarzające odporności oraz wytwarzające poziom przeciwciał niższy od ochronnego, to jest niższy od 10 jednostek.

Powikłania po szczepieniach.

Niepożądane odczyny poszczepienne występują niezmiernie rzadko. Są to zazwyczaj odczyny miejscowe podobne do tych jakie obserwuje się przy podaniu domięśnowym placebo. Niezmiernie rzadko wystąpić mogą : bóle głowy, nieznacznie podwyższona temperatura ciała,zaburzenia żołądkowe. Reakcje alergiczne obserwuje się z częstością 1:600 000 dawek. Odczyny te mogą być związane z białkami drożdży, które są wykorzystywane do produkcji szczepionek rekombinowanych przeciwko WZW B.

Immunoglobuliny specyficzne przeciwko WZW typu B.

Uzyskuje się je z surowicy dawców, u których stwierdza się wysokie miano przeciwciał antyHBs (przynajmniej 1:100 000). Stosowane są w ramach profilaktyki biernej od 1978 roku. Stosuje się najczęściej w przypadkach ponarażeniowych na zakażenie HBV (np. ekspozycja pracowników służby zdrowia), a także u noworodków urodzonych przez matki zakażone HBV, a szczególnie u tych, u których obecny jest antygen HBe (HBe Ag). Podanie immunoglobuliny w przypadku ekspozycji na HBV powinno nastąpić jak najwcześniej, nie później niż w 72 godziny od incydentu narażeniowego.

W Polsce zarejestrowane są dwa preparaty immunoglobuliny antyHBs :

• do podania domięśniowego : Gamma antyHBs - 15% roztwór immunoglobulin ludzkich zawierający w fiolce 200 jm. (dawka dla noworodka) lub 1000 jm. (dawka dla dorosłego), produkcji Wytwórni Surowic i Szczepionek Biomed w Lublinie przy współpracy z Instytutem Hematologii i Transfuzjologii.
• do podania dożylnego : Hepactect firmy Biotest - stanowiący 10% roztwór immunoglobulin o mianie przeciwciał 50 jm./ml w ampułkach 2 ml (dawka dla noworodka) i 10 ml (dawka dla dorosłego).